Óli Björn Kárason
Byggðastefnan sem fylgt hefur verið síðustu áratugi er gott dæmi um hvernig leiðin til glötunar er vörðuð góðum ásetningi. Allir stjórnmálaflokkar hafa lagt áherslu á að styrkja dreifðar byggðir en eins og oft áður hafa stjórnmálamönnum verið mislagðar hendur. Flestir fara fram með góðum ásetningi, flytja tillögur og ákveða að veita mikla fjármuni úr sameiginlegum sjóði til að styrkja byggðir, en fylgja svo pólitískri stefnu sem grefur undan möguleikum landsbyggðarinnar til að standa á eigin fótum.
Því miður virðist sem meirihluti stjórnmálastéttarinnar sé á því að ríkið þurfi og eigi að leika lykilhlutverk við að efla dreifðar byggðir. Opinberum fjármunum er ráðstafað í byggðastyrki hvers konar. Fjármunir eru veittir í fyrirtæki í formi lána eða hlutafjár, byggðakvótum komið á koppinn og bændum er haldið í fjötrum hafta. Listinn er langur.
Allt er þetta dæmt til að misheppnast. Um góðan ásetning verður ekki efast en árangurinn verður ekki sá sem að er stefnt. Reynslan hefur kennt okkur Íslendingum harða lexíu í þessum efnum, en engu að síður er haldið áfram á sömu braut.
Sameiginlegum fjármunum er enn sóað í gegnum sjóði sem leggja fram áhættufé í fyrirtæki – ekki á grunni arðsemi heldur í nafni byggðasjónarmiða. Afleiðingin er sú að ráðist er í óhagkvæman rekstur og íbúar fámennra byggða festast enn frekar í gildru úreltrar stefnu.
Byggðakvótar draga úr hagkvæmni sjávarútvegsins í heild sinni og kostnaðurinn er greiddur af íbúum sveitarfélaga þar sem rekin er hagkvæm og öflugt útgerð og vinnsla. Með öðrum orðum: Byggðakvótar eru ekki annað en færsla milli byggðarlaga á landsbyggðinni.
Verðum að breyta um stefnu
Þegar allt annað bregst er svo gripið til þess úrræðis að flytja heilu ríkisstofnanirnar út á land. Að skera upp ríkisreksturinn, bjóða út einstaka þætti í rekstri stofnana, minnka yfirbygginguna og lækka álögur á landsmenn, er ekki rætt.
Afleiðing alls þessa er að á síðustu áratugum hefur verið rekin byggðastefna sem fremur festir fólk í gildru en að fjölga tækifærum allra óháð búsetu og gefa fólki raunverulegt val um hvar það vill eiga heima.
Það er kominn tími til að gjörbreyta um stefnu – draga úr afskiptum ríkisvaldsins en veita opinbera fjármuni í verkefni sem sannarlega eiga að vera í verkahring hins opinbera.
Hin nýja byggðastefna felst í því að fjárfesta í innviðum samfélagsins; í góðum samgöngum, öflugu fjarskiptakerfi og háhraðaneti, að tryggja öfluga heilbrigðisþjónustu, góða menntun og sterka löggæslu.
Ný byggðastefna verður ekki mörkuð án þess að hafa það að leiðarljósi að ein meginforsenda lífvænlegrar byggðar er arðsamur sjávarútvegur og skilvirkur og frjáls landbúnaður. Þannig getur ný byggðastefna ekki falist í ofurskattheimtu á sjávarútveg og opinberri ofstjórn og miðstýringu í landbúnaði, þar sem dugmiklum bændum er haldið niðri.
Hófsemd og einfalt regluverk
Skynsamleg byggðastefna framtíðarinnar felur í sér viðurkenningu á því að fámenn þjóð hefur ekki efni á því að reka flókið og dýrt stjórnkerfi. Með því að fylgja hófsemd í skattamálum og einfalda regluverk atvinnulífsins er ekki aðeins ýtt undir lítil og meðalstór fyrirtæki á höfuðborgarsvæðinu, heldur ekki síður á landsbyggðinni. Um leið þarf að tryggja að höfuðborgarsvæðið sogi ekki til sín fjármagn af landsbyggðinni til þess eins að stjórnmála- og embættismenn skammti síðan úr hnefa til misviturlegra verkefna.
Það á að hleypa súrefni í byggðir landsins og það súrefni fæst ekki með því að flytja opinberar stofnanir. Súrefnið fæst með auknu athafnafrelsi, aukinni samkeppni og nýjum og arðbærum störfum. Úthýsing og útboð opinberra verkefna er skynsamleg leið til að ýta undir öflugt atvinnulíf um allt land.
Dæmin eru til staðar: Þegar Vegagerðin hóf að bjóða út verk, fyrir nokkrum áratugum, var stoðum skotið undir öflug verktakafyrirtæki úti um allt land.
Uppskurður í stjórnkerfinu og stofnunum ríkisins þar sem verkefnum er úthýst til einkaaðila er því vænleg leið til að styrkja landsbyggðina. En forsenda þess að dreifðar byggðir standi jafnfætis í samkeppninni um verkefnin eru tryggar samgöngur og öflug háhraðatenging um allt land.
Ríkisstjórn Framsóknarflokks og Sjálfstæðisflokks á ekki að standa í pólitískum deilum um hvort rétt sé að flytja hina eða þessa stofnunina út á land heldur varða veginn í átt að nýju skipulagi hins opinbera kerfis.
Byggðastefna lista og menningar
Fátt auðgar mannlífið meira en öflugt lista- og menningarlíf. Hin nýja byggðastefna getur falist í því að lofa skattgreiðendum sjálfum að taka ákvörðun um hvaða listir og listamenn þeir vilja styrkja. Þannig geta íbúar fámennra byggða tekið sig saman og eflt lista- og menningarlíf í sinni heimabyggð í stað þess að þurfa að sæta því að nokkrir nefndarmenn taki ákvörðun um hverjir eru svo lánsamir að fá opinberan stuðning til listsköpunar og hverjir ekki.
Á liðnu ári runnu rúmlega 480 milljónir króna til listamannalauna. Fréttatíminn gerði forvitnilega úttekt á því hvernig þessum fjármunum var skipt. Listamenn sem búa í 101 Reykjavík fengu um 200 milljónir króna úr ríkissjóði og listamenn sem búa í 105 og 107 fengu samtals um 100 milljónir. Listamenn á landsbyggðinni fengu aðeins 30 milljónir króna. Með rökum má halda því fram að listamannalaun séu byggðastyrkur til ákveðinna póstnúmera á höfuðborgarsvæðinu.
Ef hlutur landbyggðarinnar hefði miðast við höfðatölu hefðu um 178 milljónir króna átt að koma í hlut listamanna í dreifbýli eða 5,7-sinnum hærri fjárhæð en raun varð á. Það er því rétt og skynsamlegt að færa ákvörðun um hvernig skattfé er varið til að styðja við listir og menningu, til skattgreiðenda sjálfra. Þetta er hægt með einföldum hætti og skýrum reglum að gera á skattframtali hvers árs. Með þessum einfalda og sanngjarna hætti verður lista- og menningarlíf á landsbyggðinni styrkt.
Uppskurður á rekstri Ríkisútvarpsins getur einnig verið hluti af byggðastefnu nýrra tíma. Í ítarlegri grein sem birtist í vorhefti Þjómála árið 2010 lagði ég til að Ríkisútvarpið yrði lagt niður í núverandi mynd og að stofnunin hætti allri dagskrárgerð, en ræki þó áfram fréttastofu. Allt annað dagskrárefni yrði boðið út. Þannig gæti Ríkisútvarpið keypt efni af innlendum kvikmynda-, dagskrárgerðar- og listamönnum fyrir nær 2.300-2.400 milljónir króna á ári. Með þessu opnast ótrúlegir möguleikar fyrir hæfileikaríkt fólk, ekki síst úti á landi, til að hasla sér völl á sviði þáttagerðar í útvarpi og sjónvarpi.
Ójöfnuður er ekki byggðastefna
Byggðastefna framtíðarinnar felur fyrst og síðast í sér að dregið sé úr opinberum afskiptum og áhrifum stjórnmálamanna á daglegt líf almennings. Um leið er hægt að stíga skref til að leiðrétta óréttlæti sem felst í misvægi atkvæða enda á ójöfnuður ekkert skylt við byggðastefnu.
Lífsgæði Skagfirðings aukast ekkert þótt atkvæði hans í alþingiskosningum vegi tvöfalt þyngra en frænda hans í Garðabænum. Lífsgæðin felast í því að báðir séu jafnsettir, eigi sömu tækifæri og fái að ráðstafa sínu sjálfsaflafé sem mest sjálfir.
Grunnur nýrrar byggðastefnu er að færa ákvörðun frá embættismönnum og stjórnmálamönnum við Austurvöll til einstaklinganna sjálfra. Og landsbyggðin mun blómstra og eflast með því að íbúarnir skapa sín eigin tækifæri.
