Fjárlagafrumvarp fyrir komandi ár gerir ráð fyrir að alls verji ríkissjóður um 10.072 milljónum króna til listastofnana, safna og annarrar menningarstarfsemi. Það er sama hvaða mælikvarði er notaður. Þetta eru gríðarlegir fjármunir og jafngilda því að hver fjögurra manna fjölskylda greiði nær 124 þúsund krónur árið 2014 til lista og menningarstarfseminnar.
Við Íslendingar erum gæfusöm þjóð. Við eigum ótrúlega hæfileikaríka einstaklinga á öllum sviðum lista, allt frá tónlist til myndlistar, frá bókmenntum til kvikmyndagerðar. Við höfum haft skilning á því að þær þjóðir sem glatað hafa arfleifð sinni – sögu, tungu og menningu – hafa misst pólitískt og fjárhagslegt sjálfstæði sitt. Með öðrum orðum: Öflugt lista- og menningarlíf er ein forsenda fyrir sjálfstæði þjóðar og þá ekki síst fámennrar þjóðar.
Frjór jarðvegur lista og menningar
Óhætt er að fullyrða að það sé almenn samstaða um að tryggja frjóan jarðveg þannig að listir og menning blómstri. Við deilum hins vegar um hvernig best sé að tryggja frjósemina. Margir telja nauðsynlegt að hið opinbera verji verulegum (og jafnvel enn meiri fjármunum en gert er) til lista- og menningarstarfsemi. Aðrir vilja draga úr eða jafnvel hætta öllum stuðningi úr sameiginlegum sjóðum. En óháð því hvar menn standa í deilunni um stuðning hins opinbera hljóta allir að vera sammála um nauðsyn þess að fjármunum, sem á annað borð renna til lista og menningar, sé varið af skynsemi og ráðdeild.
Vandinn er sá að við erum að sóa fjármunum. Sá er hér ritar er t.d. sannfærður um að stuðningskerfi við íslenska listamenn þjóni ekki markmiðum um fjölbreytta og öfluga listastarfsemi. Þvert á móti kemur kerfið í veg fyrir nýtt blóð og nýjar hugmyndir. Ungir listamenn, sem eru að stíga sín fyrstu skref, standa ekki jafnfætis þeim sem sitja fyrir á fleti. Þannig er komið í veg fyrir samkeppni og listaflóran verður fábreytni að bráð.
Versta dæmið
Stuðningskerfi við listamenn – listamannalaun – er langt í frá að vera eina eða versta dæmið um sóun fjármuna sem varið er í lista- og menningarstarfsemi. Ríkisútvarpið gerir tilkall til að hljóta þann heiður.
Samkvæmt fjárlagafrumvarpi mun Ríkisútvarpið fá í sinn hlut 3.514 milljónir króna af þeim 10.072 milljónum sem mennta- og menningarmálaráðuneytið skilgreinir að renni til lista og menningarstarfsemi. Þannig er hlutur Ríkisútvarpsins nær 35% eða liðlega 43 þúsund krónur á hverja fjögurra manna fjölskyldu. Þá eru ótaldar auglýsingatekjur.
Í kjölfar fjöldauppsagna á Ríkisútvarpinu, þar sem Rás 1 varð sérstaklega illa úti, hafa margir tekið til máls. Hæst hafa þeir sem krefjast þess að ríkissjóður auki framlög til ríkismiðilsins. Bent er á að Ríkisútvarpið sé mikilvægur bakhjarl lista og menningar. Fáum dettur lengur í hug að nefna öryggishlutverk enda hafa einkaaðilar sinnt því betur en ríkismiðillinn á undanförnum árum.
En jafnvel þeir sem krefjast aukinna fjármuna til rekstrar Ríkisútvarpsins taka undir gagnrýni á starfsemi fyrirtækisins. Því verður vart haldið fram að Ríkisútvarpið hafi sinnt listum og menningu af myndarbrag á síðustu árum. Sjónvarpið er að stórum hluta endurvarp bandarískrar og breskrar afþreyingar og Rás 2 er dægurlagastöð í samkeppni við einkaaðila. Rás 1 er olnbogabarn í léttmetisvæðingu Ríkisútvarpsins í misskilinni samkeppni við einkaaðila.
Ég óttast að umræða um stöðu Ríkisútvarpsins fari í gamalkunnan farveg. Í engu verði ráðist að rót vandans. Haldið verði áfram á sömu braut og þegar betur árar verði auknum fjármunum varið til rekstrar.
Sóun ekki fjárskortur
Í vorhefti tímaritsins Þjóðmála árið 2010 fjallaði undirritaður ítarlega um Ríkisútvarpið og lagði fram hugmyndir um róttæka uppstokkun á skipulagi og starfsemi. Því var haldið fram að tímabært væri að stjórnendur Ríkisútvarpsins og stjórnmálamenn viðurkenndu að fyrirtækið væri í svo miklum ógöngum að nauðsynlegt væri að skilgreina hlutverk og verksvið þess að nýju og umbylta öllum viðteknum hugmyndum um rekstur ríkisfjölmiðils. Að öðrum kosti verði Ríkisútvarpið áfram vandræðabarn sem þurfi að sinna á nokkurra ára fresti.
Ekki er rúm til þess að fjalla um þær hugmyndir sem settar voru fram í Þjóðmálum en þar voru færð rök fyrir því að hægt væri að blása til mikillar sóknar í listum og menningu. Sé miðað við fjárlagafrumvarp komandi árs má ætla að með róttækum breytingum á skipulagi Ríkisútvarpsins geti fyrirtækið keypt efni af innlendum kvikmynda-, dagskrárgerðar- og listamönnum fyrir nær 2.300-2.400 milljónir króna á ári. Hér væri um að ræða þætti í útvarpi og sjónvarpi á öllum sviðum; kvikmyndir, framhaldsþætti, skemmtiþætti, umræðuþætti, fréttaskýringaþætti, tónlist, leikrit, heimilda- og fræðsluþætti, svo eitthvað sé nefnt.
Ríkisútvarpið undirstrikar að það er ekki fjárskortur sem hrjáir íslenskt lista- og menningarlíf. Það er miklu fremur sóun fjármuna sem er innbyggð í úrelt stofnanafyrirkomulag. Frjór jarðvegur verður ekki til með auknum ríkisstyrkjum, heldur fremur með meiri ráðdeild og minni sóun.
