Alþingi er á villigötum við gerð fjárlaga. Þess vegna reynist það erfitt að tryggja nauðsynlega fjármuni til heilbrigðiskerfisins á sama tíma og skuldasöfnun er stöðvuð og lagður grunnur að því að greiða skuldir og lækka gríðarlegar vaxtagreiðslur sem eru að sliga ríkissjóð.
Raunveruleg forgangsröðun, sem þingmenn tala oft hátt um, kemst ekki til framkvæmda vegna þess að fjárveitingavaldið – Alþingi – hefur misst tökin. Ákvæði fjölmargra laga binda hendur þingmanna. Greiðasemi við sérhagsmuni og vilji þingmanna til að gera sem mest fyrir sem flesta koma í veg fyrir að fjárlög endurspegli vilja almennings og að takmarkaðir fjármunir ríkisins renni til þeirra verkefna sem mikilvægust eru.
Alþingi hefur í mörg ár verið í ógöngum þegar kemur að því að ákveða skiptingu ríkisútgjalda. Vandinn sem blasir við þegar þingmenn ræða og afgreiða fjárlög fyrir komandi ár er því ekki nýr af nálinni. Hann er krónískur. Ef það er einlægur vilji þingmanna að ná tökum á ríkisfjármálum verður að eiga sér stað róttæk uppstokkun á vinnubrögðum og breyta fjölmörgum lögum sem leggja kvaðir á ríkissjóð. Það þarf að nálgast viðfangsefnið út frá hugmyndum almennings um grunnhlutverk ríkisins.
Grunnskyldur ríkisins
Óhætt er að fullyrða að almenn sátt sé á Íslandi um grunnhlutverk ríkisins þótt auðvitað sé deilt um hversu langt skuli ganga.
Grunnhlutverk ríkisins:
- Tryggir heilbrigðisþjónustu.
- Tryggir menntun.
- Ver mannlega reisn, aðstoðar þá sem standa höllum fæti og hjálpar fólki til sjálfshjálpar.
- Tryggir innra og ytra öryggi landsmanna – dómstólar, lögregla, landhelgisgæsla.
- Setur lög og reglur.
- Sinnir samskiptum við önnur lönd.
- Tryggir innviði samgöngukerfisins.
Varla er hægt að deila um að fjárveitingarvaldið verður fyrst að tryggja að ríkið geti sinnt frumskyldu sinni af sóma áður en teknar eru ákvarðanir um önnur útgjöld og skiptir þá engu til hversu góðra málefna þau eru. Þetta eru hin nýju vinnubrögð sem verður að innleiða. Með öðrum orðum: Alþingi getur ekki tekið ákvörðun um vaxtabætur, framleiðslustyrki í landbúnaði, framlög til stjórnmálaflokka, listamannalaun, skógrækt, framlög til rannsókna eða lista svo dæmi séu nefnd, fyrr en nægilegt fjármagn hefur verið tryggt í heilbrigðisþjónustu, rekstur menntakerfisins, til löggæslu, aðstoðar við þá sem standa höllum fæti og til annarra þátta í samræmi við meginhlutverk ríkisins.
220 milljarðar utan ramma
Þegar fjárlög fyrir yfirstandandi ár eru skoðuð sést vel á hvaða villigötum ráðstöfun opinberra fjármuna er. Á sama tíma og heilbrigðiskerfið berst í bökkum með úreltum tækjum og oft lélegum aðbúnaði eru nær 136 milljarðar króna settir í annað en það sem telst frumskylda ríkisins. Við þetta bætast nær 85 milljarðar króna í vaxtagreiðslur vegna óhóflegrar skuldasöfnunar fyrri ára. Alls eru 220 milljarðar utan við ramma ríkisins gangi fjárlög þessa árs eftir. Þetta jafngildir nær 2,7 milljónum króna á hvert heimili að meðaltali eða um 225 þúsund krónum á mánuði.
Þannig renna tæplega fjórar krónur af hverjum tíu úr ríkiskassanum í annað en í það sem skiptir landsmenn mestu. Þá er einnig ljóst að hluta þeirra fjármuna sem ráðstafað er í grunnhlutverk er sóað eða illa varið með of stóru stjórnkerfi. Samhliða breyttum vinnubrögðum við fjárlagagerð er því nauðsynlegt að skera upp allt kerfið.
Á meðfylgjandi mynd sést hvernig fjármunum (öðrum en vaxtagreiðslum) er skipt á milli grunnhlutverks og verkefna sem standa þar fyrir utan. Engum á að koma á óvart að nær allir fjármunir sem renna til velferðarráðuneytisins eru hluti af grunnskyldum ríkisins. Þessu er hins vegar öfugt farið í atvinnu- og nýsköpunarráðuneytinu og ástandið er litlu betra hjá umhverfis- og auðlindaráðuneytinu.
Heildarmyndin breytist lítið í fjárlagafrumvarpi fyrir komandi ár þótt skiptingin breytist í nokkrum ráðuneytum, fyrst og fremst vegna flutnings verkefna. Að teknu tilliti til vaxta verða útgjöld til annars en þess sem fellur undir frumskyldu um 210 milljarðar króna en þar af eru vextir áætlaðir 76 milljarðar.
Einstakt tækifæri
Þingmenn hafa einstakt tækifæri til að rétta af kúrsinn. Þeir eru sammála um að nú þurfi að forgangsraða. Miðað við fjárlagafrumvarpið geta þeir skoðað útgjöld að fjárhæð tæplega 135 milljarðar króna. Hluti þeirra gæti runnið í heilbrigðiskerfið, hluti í ýmislegt sem talið er nauðsynlegt en er utan grunnrammans, eitthvað gæti farið aftur til skattgreiðenda í formi skattalækkana og hluta væri skynsamlegt að nýta til að greiða skuldir. Þetta væri hin raunverulega forgangsröðun.
Ríkissjóður hefur á undanförnum árum haft nægar tekjur til að standa myndarlega að grunnþjónustu við landsmenn. Fjármununum hefur hins vegar ekki verið ráðstafað með réttum hætti. Þessu geta þingmenn breytt.
Þrýstihópar verða háværir – sérhagsmunagæslan verður öflug. Þingmenn með sterk bein og pólitískt þrek standast þrýstinginn, en aðrir freistast til að hækka skatta, auka útgjöld og halda áfram hallarekstri. Nái síðarnefndi hópurinn yfirhöndinni breytist ekkert.
