Óli Björn Kárason
Verkföll og erfiðar kjaradeilur verða óhjákvæmilega til þess að athyglin beinist að innanmeinum sem hrjá íslenskan vinnumarkað sem og áhrifaleysi og vanmætti almennings. En kastljósið beinist ekki síður að þeim tvískinnungi sem verður til vegna eignarhalds stærstu fyrirtækja landsins.
Líkt og flest önnur stéttarfélög efndi VR til atkvæðagreiðslu um verkfallsboðun meðal félagsmanna sinna. Kosningu lauk í gær, þriðjudaginn 19. maí. Þegar þetta er skrifað liggur niðurstaða atkvæðagreiðslunnar ekki fyrir, en stjórn hvatti félagsmenn m.a. í tölvupósti til að samþykkja verkfall.
Yfir þrjár milljónir á félagsmann
Lífeyrissjóður verslunarmanna er stærsti almenni lífeyrissjóður landsins og hefur verið umsvifamikill í fjárfestingum í íslensku atvinnulífi. Í lok liðins árs var bókfært verðmæti hlutabréfa í skráðum og óskráðum félögum um 97,5 milljarðar króna. Þetta jafngildir um 3,3 milljónum á hvern félagsmann.
Líkt og aðrir fjárfestar urðu lífeyrissjóðir fyrir töluverðum skakkaföllum þegar fjármálakerfið hrundi í október 2008. En hægt og bítandi hafa flestir sjóðirnir aukið fjárfestingu í atvinnulífinu og hlutfallslega hafa eignarhald og áhrif þeirra aldrei verið meiri. Þetta á jafnt við um almenna lífeyrissjóði sem lífeyrissjóði opinberra starfsmanna. Nú er svo komið að sameiginlega fara lífeyrissjóðir með ráðandi hlut í mörgum af stærstu fyrirtækjum landsins.
Ráðandi hluthafar
Lífeyrissjóðir eiga yfir 40% beinan eignarhlut í níu af fimmtán fyrirtækjum í kauphöll líkt og sést á meðfylgjandi mynd. Lífeyrissjóðirnir eiga einnig óbeina hluti í mörgum fyrirtækjum í gegnum hlutabréfasjóði og ekki síst framtakssjóði á vegum banka og verðbréfafyrirtækja. Greining Íslandsbanka taldi í nóvember á liðnu ári að lífeyrissjóðirnir ættu meirihluta – beint og óbeint í Icelandair, Högum og N1.
En lífeyrissjóðirnir hafa einnig fjárfest í hlutabréfum óskráðra fyrirtækja. Beint og óbeint eiga þeir meirihluta í Kaupási sem rekur Krónuna, Nóatún og Kjarval. Þannig ráða sjóðirnir tveimur af stærstu verslunarkeðjum landsins sem hafa m.a. yfirburðastöðu á íslenskum matvörumarkaði.
Nær 40% hlutafjár Símans eru í eigu lífeyrissjóðanna og þar er Lífeyrissjóður verslunarmanna stærstur með 13,2% hlut. Arion banki er hins vegar stærsti einstaki hluthafinn með liðlega 38%. Lífeyrissjóðir og nokkur stéttarfélög eiga um 37% hlutafjár í Virðingu – verðbréfafyrirtæki sem m.a. rekur framtakssjóði. Í gegnum Framtakssjóð Íslands er Icelandic Group að fullu í eigu lífeyrissjóðanna sem og 38% hlutur í Invent Farma. Lífeyrissjóður verslunarmanna á tæplega 10% hlut í MP banka og Lífeyrissjóðurinn Stafir á 14,5% í Samkaupum hf. sem rekur samnefndar verslanir og Nettó. Þannig má lengi telja.
Geta mótað stefnuna
Sameiginlega eru lífeyrissjóðirnir því áhrifamiklir í íslensku viðskiptalífi. Þeir geta haft veruleg áhrif á stefnu sem mörkuð er í atvinnulífinu og mótað launastefnu flestra stærstu fyrirtækja landsins sem síðan hefur óhjákvæmilega áhrif á flest önnur fyrirtæki.
Og hverjir ráða lífeyrissjóðunum? Svarið er augljóst:
Fulltrúar stéttarfélaga til jafns við atvinnurekendur. Þannig er t.d. formaður Lífeyrissjóðs verslunarmanna fulltrúi VR. Með öðrum orðum: Forystumenn launamanna hafa öll tækifæri til að hafa áhrif á stefnu margra stærstu fyrirtækjanna – ekki síst launastefnu, jafnt þegar kemur að kjörum almennra starfsmanna eða launa og kaupauka æðstu stjórnenda. (Að ekki sé minnst á stjórnarlaun.)
VR hefur gert þá „kröfu að félagsmenn fái leiðréttingu á sínum kjörum til samræmis við aðra hópa í þjóðfélaginu“. Í tölvupósti til félagsmanna segir að kröfur félagsins séu „sanngjarnar og þær ógna ekki stöðugleikanum“. Rök annarra stéttarfélaga eru svipuð.
Fulltrúar launamanna og eigenda
Vandinn er að stéttarfélögin sitja í raun beggja vegna borðsins; annars vegar sem launafólk og hins vegar sem fulltrúar eigenda íslenskra stórfyrirtækja í gegnum eignarhluti lífeyrissjóða.
Sé það eindregin skoðun forystumanna stéttarfélaganna að laun afgreiðslufólks í matvöruverslunum séu skammarlega lág (sem er rétt) en laun stjórnenda of há (sem endalaust er hægt að deila um), vaknar sú spurning af hverju þeir beita ekki áhrifum sínum innan lífeyrissjóðanna þannig að kjarastefnu fyrirtækjanna sé breytt. Lífeyrissjóðirnir eiga meirihluta í stærstu verslunarkeðjum landsins. Í stað þess að beita áhrifum sínum er boðað til verkfalls, meðal annars hjá litlum og meðalstórum fyrirtækjum í eigu einstaklinga sem margir greiða starfsmönnum sínum mun betri laun en fyrirtæki í eigu lífeyrissjóðanna.
Líklega liggur vandinn ekki síst í því hvernig staðið er að skipan stjórna lífeyrissjóðanna en umfjöllun um hana bíður betri tíma. Eitt er víst: Forystumenn stærstu stéttarfélaganna bera ekki minni ábyrgð á kjarastefnu margra stærstu fyrirtækja landsins, en atvinnurekendur sjálfir. Undan þeirri ábyrgð komast þeir ekki með verkföllum.
