Óli Björn Kárason
Fáir menn voru snjallari en Björn Jóhannsson heitinn, fréttastjóri og síðar ritstjórnarfulltrúi á Morgunblaðinu, að finna nýja hlið á fréttamálum og draga fram ferskar upplýsingar. Hann kunni listina að spyrja og nálgast viðfangsefni frá öðru sjónarhorni en áður. Björn var fundvís á nýja „vinkla“ á fréttum í endalausri viðleitni til að draga upp heilsteypta mynd fyrir almenning af innlendum og erlendum vettvangi.
Íslenskir fjölmiðlungar gerðu margt vitlausara en að sækja í smiðju Björns Jóhannssonar. Með því fengi almenningur t.d. gleggri mynd af neyðarláni Seðlabankans til Kaupþings með veði í danska bankanum FIH í október 2008.
Fjölmiðlar, álitsgjafar og ónefndir stjórnmálamenn eru ótrúlega uppteknir af tvennu. Annars vegar af símtali Geirs H. Haarde forsætisráðherra og Davíðs Oddssonar seðlabankastjóra og hins vegar af því í hvað neyðarlánið fór. Svo er hamrað á því að tugir milljarðar hafi tapast.
Allt er þetta gott og blessað. En í stað þess að flytja sömu fréttina dag eftir dag, væri ekki úr vegi fyrir fjölmiðla – ekki síst þá sem vilja halda kyndli rannsóknarblaðamennsku á lofti – að upplýsa um fjárhagslega stöðu FIH-bankans þegar ákveðið var að veita lánið og taka veð í bankanum. Með öðrum orðum: Reyna að átta sig á verðmæti veðsins sem tekið var. Árið 2008 skilaði FIH-bankinn um 208 milljónum danskra króna í hagnað og eigið fé bankans nam 7.809 milljónum danskra króna í lok ársins. Eigið fé var meira en tvöfalt hærra en neyðarlán Seðlabankans.
Í framhaldinu hljóta fjölmiðlamenn að varpa kastljósi sínu á hvernig staðið var að sölu á FIH-bankanum og leita svara við því af hverju Seðlabankinn tapaði jafn miklu og raun varð á með sölunni árið 2010. Við þá rannsókn er þess að vænta umfjöllun danskra fjölmiðla veki athygli en þeir töluðu um reyfarakaup. Fyrir Íslendinga er ekki síður áhugavert að vita að kaupendurnir hafa hagnast vel og sumir um tugi milljarða króna.
Upplýsingar af þessu tagi gætu hjálpað almenningi við að átta sig á hlutunum en ekki síður róað lítillega þá stjórnmálamenn og álitsgjafa sem fara á taugum í hvert skipti sem minnst er á Davíð Oddsson eða hann tekur til máls.
Jafnræðisreglu fórnað?
Salan á FIH er langt í frá að vera eina verðuga rannsóknarefni fjölmiðla á því hvernig staðið var að verki eftir fall fjármálakerfisins. Það er ekki víst að þar standist allt skoðun.
Sterkar vísbendingar eru um að jafnræðisregla hafi ekki verið höfð í hávegum við endurskipulagningu atvinnulífsins og skuldauppgjör fyrirtækja og eignarhaldsfélaga. Þar sátu ekki allir við sama borð. Svo virðist sem lánastofnanir hafi gengið fram með misjöfnum hætti gagnvart sjávarútvegsfyrirtækjum. Hið sama er að segja um verslunarfyrirtæki, verktaka og eignarhaldsfélög. Á sama tíma og eitt félag gat gert kyrrstöðusamning og jafnvel samið um niðurfellingu skulda, var öðru félagi neitað um slíka samninga.
Er nema von að alvarlegar spurningar vakni um hvort jafnræðisreglu hafi verið fylgt á árunum 2009 til 2013? Það væri t.d. einnar messu virði fyrir rannsóknarblaðamenn að fara yfir sögu Atorku og skoða hvernig félagið, sem var í eigu þúsunda einstaklinga og lífeyrissjóða, var tekið föstum tökum af ríkisbanka.
Áhættuskuldbindingar Atorku námu ríflega 50 milljörðum króna þegar bankakerfið hrundi í október 2008. Verðmætasta eignin var Promens en Atorka átti einnig m.a. Jarðboranir og Björgun, auk þess að eiga stóran hlut í Geysi Green Energy og nokkrum erlendum fyrirtækjum.
Hluthafar Atorku töpuðu öllu sínu. Kröfuhafar, en þar var Landsbankinn langstærstur, tóku yfir félagið og eignir þess – þar á meðal Promens. Og nú hefur Promens verið selt úr landi og söluverðið um 62 milljarðar króna.
Í október 2009 samþykkti Alþingi lög um aðgerðir í þágu einstaklinga, heimila og fyrirtækja vegna banka- og gjaldeyrishrunsins (nr. 107/2009). Markmið laganna, sem voru felld úr gildi í desember 2010, var að „hraða endurreisn íslensks efnahagslífs í kjölfar banka- og gjaldeyrishrunsins haustið 2008 og að jafnvægi komist á virði eigna og greiðslugetu annars vegar og fjárskuldbindinga einstaklinga, fyrirtækja og heimila hins vegar,“ eins og sagði í 1. grein.
Í greinargerð með frumvarpinu var tekið fram að í „tilvikum fyrirtækja er átt við fyrirtæki þar sem sjóðstreymi eða núverandi eignir geta gert þau lífvænleg til lengri tíma litið ef gerðar verða breytingar á lánasamningum“.
Fyrir þær þúsundir einstaklinga sem áttu hlutabréf í Atorku, en glötuðu öllu sínu, er athyglisvert að lesa greinargerðina með frumvarpinu ekki síst í ljósi sölunnar á Promens. Það er ekki síður áhugavert fyrir hluthafana að löggjafinn skuli hafa lagt áherslu á nauðsyn þess að „vinnubrögð kröfueigenda við skuldbreytingar og hugsanlega eftirgjöf krafna séu hafin yfir allan vafa“.
Það er erfitt að fella dóm um hvort kröfuhafar hafi sýnt sanngirni og staðið eðlilega að verki gagnvart hluthöfum Atorku eða hvort jafnræðis hafi verið gætt á milli skuldara. Til þess skortir upplýsingar og eftir þeim geta fjölmiðlar kallað.
Milljarðar í rannsóknir
Íslenskir skattgreiðendur hafa greitt milljarða í rannsóknir á aðdraganda hrunsins. Rannsóknarnefndir hafa verið skipaðar og þúsundir blaðsíðna skrifaðar. Óteljandi fréttir hafa verið skrifaðar og fluttar, álitsgjafar hamrað á tölvur og stjórnmálamenn þanið raddböndin og ekki allir sparað yfirlýsingarnar og dómana.
En Íslendingar vita lítið um hvað gerðist eftir fall fjármálakerfisins. Vitneskjan um hvernig staðið var að samningum við kröfuhafa föllnu bankanna er takmörkuð og einkavæðingin hin síðari er í móðu. Þótt ekki sé ástæða til að ætla að þar hafi verið gengið gegn lögum er nauðsynlegt að leggja öll spil á borðið ekki bara um einkavæðinguna heldur einnig hvernig staðið var að ákvörðun um útgáfu 238 milljarða króna skuldabréfs Landsbankans til þrotabús gamla bankans. Skuldabréfið er þungur baggi á ríkisbankanum og íslensku þjóðarbúi. Skiptir engu þótt bréfinu hafi verið skuldbreytt. Engin haldbær rök hafa komið fram af hverju ákveðið var að gefa skuldabréfið út í annarri mynt en íslenskri krónu. Ég hef haldið því fram að Landsbankabréfið sé heitur kolamoli í íslenska stjórnkerfinu en útgáfa þess var samkvæmt samkomulagi fjármálaráðuneytisins, Landsbankans hf. og LBI hf. sem gert var í desember 2009.
Með sama hætti er nauðsynlegt að draga fram í dagsljósið allar upplýsingar um hvernig staðið var að skuldauppgjöri fyrirtækja, félaga og einstaklinga. Rökstuddur grunur um að þar hafi ekki allir setið við sama borð ætti ekki aðeins að ýta við fjölmiðlum heldur ekki síður Alþingi. Rannsóknarnefndir hafa verið skipaðar af minna tilefni.
