Óli Björn Kárason

Ríkið heldur, beint eða óbeint, um margvíslegar eignir sem litlu skila eða eiga alls ekki að vera í eigu opinberra aðila. Engin heildstæð yfirsýn er til yfir þessar eignir og raunvirði þeirra – allt frá eignarhlutum í fyrirtækjum og sjóðum til fasteigna, jarða, landspildna og lóða. Gróft mat bendir til að verðmæti ríkiseigna sé ekki undir eitt þúsund milljörðum króna en áætlað er að nettóskuldir ríkissjóðs hafi numið um 796 milljörðum í lok síðasta árs. Ríkið á sem sagt eignir umfram skuldir. Eiginfjárstaðan er jákvæð ef raunvirði eigna er það sem flest bendir til.VAxtakostnaður og fjárfesting

Á sama tíma og eignastaðan er jákvæð er ríkissjóður yfirskuldsettur og vaxtagreiðslur þungar. Á fimm árum – frá 2009 til 2013 – greiddi ríkissjóður um 411 milljarða króna í vexti miðað við meðalverðlag á liðnu ári. Vaxtagreiðslurnar jafngilda lífeyrisskuldbindingum ríkissjóðs, sem eru líkt og tifandi tímasprengja í garði skattgreiðenda.

Að óbreyttu hefur ríkið takmarkaða möguleika til að ráðast í nauðsynlega fjárfestingu í innviðum samfélagsins og lækka skatta til að auka ráðstöfunartekjur launafólks og örva atvinnulífið. Á umræddum fimm árum fjárfesti ríkið (viðhald og stofnkostnaður) fyrir alls 149 milljarða króna á meðalverðlagi síðasta árs. Vaxtagreiðslur voru því tæplega þrisvar sinnum hærri en fjárfestingin. Á fimm árum þar á undan nam fjárfestingin 175 milljörðum.

Forgangsröðun

Á hverju ári takast þingmenn á um hvernig ráðstafa skuli þeim sköttum sem ríkið leggur á fyrirtæki og einstaklinga – hversu miklu skuli verja til heilbrigðismála, menntamála, almannatrygginga, samgöngumála, löggæslu o.s.frv. Skattaglaðir þingmenn leggja fram tillögur um auknar álögur í þeirri von að meira verði til skiptanna. En jafnvel þeir skattaglöðustu meðal þingmanna gera sér grein fyrir nauðsyn þess að forgangsraða í ríkisútgjöldum. Það er og verður aldrei hægt að gera allt fyrir alla.

Frá falli bankanna hefur áherslan (a.m.k. í orði) verið lögð á forgangsröðun. Vinstri norrænu velferðarstjórninni voru mislagðar hendur í þeim efnum, svo ekki sé tekið dýpra í árinni. Árangur sitjandi ríkisstjórnar er annar og betri. Tekist hefur að stöðva blæðinguna og ríkissjóður er rekinn með afgangi, skattar þokast niður (en of hægt) og fjármunum er beint í auknum mæli í grunnskyldur ríkisins.

Umræða og átök um forgangsröðun ríkisútgjalda er af hinu góða. Aðhald að fjárveitingavaldinu verður meira og almenningur áttar sig betur á því hvernig sameiginlegum fjármunum er varið en því miður á stundum sóað.

Umræða um hvernig farið er með eignir ríkisins og hvernig þær nýtast landsmönnum er hins vegar hverfandi. Of fáir velta því fyrir sér hvort og þá hvernig við getum nýtt ríkiseignir með öðrum og betri hætti en nú er. Með sama hætti og nauðsynlegt er að forgangsraða rétt í útgjöldum ríkisins og hafa þor til að velja og hafna, er mikilvægt að við tökum um það ákvörðun hvort skynsamlegt sé að nýta hluta ríkis- eigna með öðrum hætti en gert er og þá fyrst og fremst til að greiða skuldir og fjárfesta í innviðum um allt land.

Kortlagning eigna

Undir lok októbers síðastliðins lagði undirritaður, ásamt sjö öðrum þingmönnum Sjálfstæðisflokksins, fram þingsályktunartillögu um sölu ríkiseigna, lækkun skulda ríkissjóðs og fjárfestingu í innviðum. Með samþykkt ályktunarinnar verður fjármálaráðherra falið að skipa nefnd sérfræðinga til að vinna að langtímaáætlun um sölu ríkiseigna, lækkun skulda ríkissjóðs og fjárfestingu í innviðum. Nefndinni er ætlað að vera úttekt á fyrirtækjum í meirihlutaeigu ríkissjóðs (beint og óbeint), eignarhlutum ríkissjóðs og annarra ríkisaðila í fyrirtækjum og á öðrum eignum ríkisins og ríkisaðila, svo sem fasteignum og jörðum.

Þá er nefndinni falið að verðmeta eignir ríkisins og ríkisaðila og meta kosti þess og galla að selja einstök fyrirtæki að hluta eða öllu leyti. Jafnframt á nefndin að leggja fram tímasettar tillögur um sölu ríkiseigna og meta áhrifin á þróun skulda og vaxtagreiðslna ríkissjóðs. Auk þessa skal leggja mat á fjárfestingarþörf í innviðum samfélagsins, sérstaklega í heilbrigðis-, mennta- og samgöngukerfi, og kortleggja möguleika ríkisins til að ráðast í fjárfestingar án skuldsetningar, svo sem með skatttekjum, vaxtasparnaði ríkissjóðs með lækkun skulda og/eða tekjum af sölu eigna hverju sinni.

Þegar þetta er skrifað hefur þingsályktunartillagan ekki komist á dagskrá þingsins sem er miður því ein forsenda þess að umræða um skuldastöðu og eignir ríkisins verði málefnaleg og án upphrópana er að allar upplýsingar liggi fyrir. Slíkar upplýsingar eru jafnframt forsenda þess að hægt sé að bera saman þá kosti sem Íslendingar standa frammi fyrir á komandi árum og hvort skynsamlegt sé að nýta eignir ríkisins með öðrum hætti en gert er.

Í greinargerð með tillögunni segir að með nokkurri einföldun sé hægt að halda því fram að Íslendingar standi frammi fyrir tveimur kostum:

„Það er hægt að selja ákveðinn hluta eigna ríkisins og greiða niður skuldir, lækka þar með vaxtagreiðslur og nýta fjármunina sem sparast til að byggja upp heilbrigðis-, mennta- og samgöngukerfi og lækka skatta.

Eða: Taka ákvörðun um að eiga áfram fyrirtæki, fasteignir, jarðir og fleira, reyna að tryggja hallalausan rekstur ríkissjóðs en sætta sig um leið við þungar vaxtagreiðslur á komandi árum, lakari þjónustu og hærri skatta.“

Hvort er nú betra?

Stjórnmálamenn jafnt sem almenningur verða að svara spurningum um hvernig best sé að nýta eigur ríkisins. Oft er svarið auðvelt en á stundum erfitt og umdeilt.

Er það skynsamlegt og í þágu almennings að ríkið eigi hluti í fjármálastofnunum á sama tíma og ríkissjóður skuldar um 213 milljarða króna vegna þeirra? Frá falli fjármálakerfisins hafa skattgreiðendur þurft að standa undir 73 milljörðum króna í vexti vegna þessara skulda. Þetta er hærri fjárhæð en kostnaður við alla uppbyggingu þjóðarsjúkrahússins – Landspítalans.

Sala ríkisins á öllum eignarhlutum í viðskiptabönkunum og sparisjóðum og uppgreiðsla skulda vegna þeirra getur með öðrum orðum staðið undir uppbyggingu Landspítalans í formi lægri vaxtagreiðsla á næstu árum. Hér skal fullyrt að með því að umbreyta eignarhlutum ríkisins í fjármálafyrirtækjum í innviði heilbrigðiskerfisins aukist lífsgæði allra landsmanna. Þegar haft er í huga að fjárfesting í heilbrigðisþjónustu er ein besta og arðbærasta fjárfesting sem hægt er að ráðast í, er merkilegt að þingmenn sameinist ekki um að selja eignir ríkisins í bönkum og sparisjóðum.

Fjárfesting í innviðum heilbrigðiskerfisins er aðeins hluti af þeim miklu verkefnum sem bíða. Ekki þarf að ferðast lengi um þjóðvegi landsins til að sannfærast um nauðsyn gríðarlegar uppbyggingar í samgöngum. Með sama hætti eru alvarlegar brotalamir í fjarskiptakerfi og þá sérstaklega háhraðatengingum. Uppbygging atvinnulífsins um allt land er háð góðum samgöngum en ekki síður öflugum og öruggum fjarskiptum. Þess vegna hlýtur sú spurning að vera áleitin hvort nýta eigi eignarhlut ríkisins í RARIK til að ráðast í fjárfestingu í innviðum á sviði samgangna og fjarskipta. Sterk rök hníga að því að arðsemi eigna ríkisins aukist verulega við slíka tilfærslu. Bókfært eigið fé RARIK í lok árs 2013 var liðlega 27 milljarðar króna og líklegt verðmæti því töluvert hærra.

Með svipuðum hætti er eðlilegt að hugleiða hvort ríkið eigi að standa í rekstri flugstöðvar Leifs Eiríkssonar. Getur ekki verið að hagsmunum skattgreiðenda væri betur borgið með því að selja flugstöðina (t.d. til lífeyrissjóða) og nýta fjármunina til greiðslu skulda og/eða fjárfestingar í menntun, sem er einfaldlega fjárfesting í framtíðinni.

Þannig þarf að fara yfir hverja einustu eign ríkisins, allt frá fyrirtækjum til fasteigna, jarða og lóða og spyrja: Af hverju er þetta í eigu ríkisins? Getum við ekki nýtt þá fjármuni sem eru bundnir í þessari eign betur og með öðrum hætti?

Betri og hagkvæmari nýting eigna ríkisins er eitt stærsta hagsmunamál Íslendinga. Það þarf að velja og hafna. En til að slíkt sé hægt af einhverri skynsemi er nauðsynlegt að allar upplýsingar liggi fyrir.