Óli Björn Kárason
Í orði segjast flestir styðja frjálsa, heiðarlega og sanngjarna samkeppni. Á borði er reyndin önnur. Þrátt fyrir umfangsmikla lagabálka og mann- og fjárfrekar eftirlitsstofnanir, til að tryggja göfugt markmið um samkeppni, er víða pottur brotinn. Stór hluti íslensks samfélags er annaðhvort án samkeppni eða líður fyrir takmarkaða samkeppni. Afleiðingarnar eru hærra verð, verri þjónusta, lakari vörur, fábreyttari valkostir og þar með sóun á mannafla og fjármagni.
Með aðgerðum og/eða aðgerðaleysi hefur hið opinbera hindrað samkeppni. Fjölmörg lög gera litlum sjálfstæðum atvinnurekendum eða hugmyndaríkum athafnamönnum erfitt fyrir á markaði í baráttu við öflugar fyrirtækjasamsteypur. Flóknar reglugerðir með íþyngjandi ákvæðum gera þeim litlu enn erfiðara fyrir. Óréttlæti sem aldrei hefur verið leiðrétt er krabbamein í íslensku viðskiptalífi, hinir stórskuldugu fengu líf en hófsamir atvinnurekendur sitja eftir.
Gefist upp
Verst er að ríki og sveitarfélög leggja skipulega steina í götur einkaframtaksins, allt frá verslun til sorphirðu, frá ferðaþjónustu til fjölmiðlunar, frá heilbrigðisþjónustu til menntunar. Engan skal undra að einstaklingar gefist upp gagnvart ofurafli (og á stundum ofbeldi) opinberra aðila.
Steinar Berg Ísleifsson hefur byggt upp glæsilega ferðaþjónustu í Fossatúni í Borgarfirði á síðustu árum. Árið 2005 opnaði hann tjaldstæði sem mun hafa verið fyrsta fimm stjörnu tjaldstæði landsins. En ranglát samkeppni hefur sannfært frumkvöðulinn um að rétt sé að hætta að bjóða þessa þjónustu.
Í viðtali við Skessuhorn 12. nóvember síðastliðinn segir Steinar Berg:
„Ákvörðunin snýst um þær samkeppnisaðstæður sem ríkja á rekstri tjaldsvæða á Íslandi og framtíðarhorfur. Það gilda tvenns konar leikreglur: Annars vegar fyrir einkaaðila sem þurfa að afla tekna til að láta reksturinn ganga upp og greiða sinn skatt af hagnaði. Hins vegar fyrir ríkið og sveitafélög, sem niðurgreiða rekstur sinn með skattpeningum og öðrum ívilnunum. Þessir opinberu aðilar eru markaðsráðandi og halda markaðinum sem lágvöruverðsmarkaði t.d. með þátttöku í Útilegukortinu og lágu gjaldi fyrir aðgengi og þjónustu.“
Ójöfn og ranglát samkeppni
Því miður er Steinar Berg ekki sá eini sem þarf að glíma við ójafna og rangláta samkeppni frá hendi hins opinbera. Reykjavíkurborg hefur ítrekað reynt að knésetja Gámaþjónustuna.
Fyrirtækið óskaði eftir leyfi til að safna lífrænum úrgangi frá heimilum í borginni en var neitað, jafnvel þótt Reykjavíkurborg sinni ekki þessari þjónustu. Þetta var ekki í fyrsta skipti sem Gámaþjónustan hefur verið beitt ofbeldi.
Fyrir um sjö árum var Gámaþjónustan frumkvöðull í að safna endurvinnanlegum úrgangi með því að bjóða upp á endurvinnslutunnuna. Sú þjónusta er virðisaukaskattsskyld. En borgaryfirvöld sáu ofsjónum yfir starfsemi einkafyrirtækisins. Í blaðagrein í desember á liðnu ári sagði Elías Ólafsson, stjórnarformaður Gámaþjónustunnar:
„Nokkrum misserum síðar hóf Reykjavíkurborg að bjóða upp á bláa tunnu fyrir pappír og fleira og innheimti fyrir þjónustuna með hækkuðum fasteignagjöldum og var enginn virðisaukaskattur lagður á. Gámaþjónustan benti yfirvöldum samkeppnismála á þetta en ekkert var aðhafst á þeim tíma.“
Elías benti á að árið 2012 hefði almennt sorphirðugjald Reykjavíkurborgar hækkað um 14% en þjónustugjald fyrir blátunnu borgarinnar verið lækkað um 12%. Þannig hefðu borgaryfirvöld reynt að bola einkafyrirtæki út af markaðinum. Flestir láta sér fátt um finnast. Ekkert heyrist í Neytendasamtökunum og yfirvöld samkeppnismála láta lítið fyrir sér fara.
Ríkisrekin smásala
Steinar Berg og Elías eru í fjölmennum félagskap sem þarf að glíma við ójafna samkeppni frá hinu opinbera. Íslenskir kaupmenn standa höllum fæti gagnvart ríkisrekstri í Flugstöð Leifs Eiríkssonar. Þar hefur ríkinu tekist að ná undir sig stórum hluta smásölumarkaðarins ekki síst í snyrtivörum. Um þriðjungur smásöluverslunar með snyrtivörur á Íslandi er í höndum ríkisins í gegnum Fríhöfnina, sem jafnframt hefur skipulega veikt innlenda birgja (innflytjendur) með því að stunda eigin innflutning. Markaðsráðandi staða ríkisins í snyrtivörum er ekki vegna þess að stjórnendur Fríhafnarinnar séu snjallari og betri kaupmenn en aðrir. Yfirburðir Fríhafnarinnar eru vegna „opinberrar meðgjafar í formi skatt- og tollleysis sem getur numið allt að 40% af vöruverði,“ líkt og kom fram í grein Leifs Þorbergssonar, sérfræðings hjá Viðskiptaráði Íslands, í Markaðinum fyrir skömmu.
Ríkið hefur ekki aðeins tryggt sér forréttindi á sviði smásöluverslunar. Með sérstökum lögum hefur ríkið komið í veg fyrir sanngjarna samkeppni á fjölmiðlamarkaði. Með skattheimtu og nokkur þúsund milljóna forgjöf hefur yfirburðastaða Ríkisútvarpsins verið tryggð gagnvart einkareknum fjölmiðlum, sem margir hverjir berjast í bökkum. Krónískir erfiðleikar í ríkisrekstri fjölmiðlunar skipta litlu. Varðmenn ríkisrekstrar eru einbeittir í því að neyða skattgreiðendur til að leggja aukna fjármuni til ríkisfjölmiðlunar. Á sama tíma er staða einkarekinna áskriftamiðla skert enn frekar með því að hækka virðisaukaskatt úr 7% í 12%.
Hvernig tekist verður á við vanda Ríkisútvarpsins og stöðu einkarekinna fjölmiðla er prófsteinn á þingmenn stjórnarflokkanna. Einkarekstur á undir högg að sækja á fleiri sviðum en fjölmiðlun.
Komið í veg fyrir frumkvæði
Það er miður að ríkisstjórn Framsóknarflokks og Sjálfstæðisflokks skuli ekki hafa tryggt rekstur framsækins framhaldsskóla sem bauð nemendum að ljúka stúdentsprófi á tveimur árum. Það hefði t.d. verið hægt með því að innleiða ávísanakerfi á framhaldskólastigi sem um leið hefði stuðlað að bættum fjárhag allra skóla óháð rekstrarformi. Þannig hefur ekki tekist að yfirvinna fjandskap vinstrimanna gagnvart einkaframtakinu í rekstri skóla. Afleiðingin er minni samkeppni og fábreyttari valkostir. Kostnaðinn bera nemendur og að lokum samfélagið allt.
Með svipuðum hætti og ungt fólk þarf að sætta sig við fábreyttari valmöguleika verða þeir sem þurfa á þjónustu lækna að halda að gera sér að góðu lakari þjónustu en nauðsynlegt er. Þótt lög komi ekki í veg fyrir að heimilislæknar stundi sjálfstæða starfsemi hefur fjárveitingavaldið og framkvæmd laga komið í veg fyrir aukna og betri þjónustu. Þess vegna eru þúsundir án heimilislæknis og vel menntaðir læknar eru neyddir til að gerast opinberir starfsmenn, nema þeir séu svo heppnir að fá starf hjá tveimur einkareknum heilsugæslustöðvum.
Þrátt fyrir góða reynslu af einkarekstri í menntakerfinu (s.s. Ísaksskóli, Hjallastefnan, Landakotsskóli, Verslunarskólinn, Hraðbraut) og af einkarekstri í heilbrigðiskerfinu (s.s. heilsugæslan Salahverfi, sjálfstætt starfandi sérfræðilæknar, hjúkrunarheimili, SÁÁ, sérfræðingar í endurhæfingu), virðist lítill áhugi á að efla einkaframtakið og það fremur gert tortryggilegt. Engu skiptir að meiri ánægja er með þjónustu einkaaðila en hins opinbera og það með minni tilkostnaði fyrir skattgreiðendur.
Er nema von að komist sé að þeirri niðurstöðu að eitthvað sé verulega rotið í garði hins opinbera – ríkis og sveitarfélaga.
