Óli Björn Kárason
Íslendingar eiga mikið verk fyrir höndum við að reisa við utanríkisstefnu sem tekur annars vegar mið af alþjóðlegum aðstæðum og hins vegar þörfum og hagsmunum lands og þjóðar. Í sex ár (frá maí 2007 til maí 2013) sátu ráðherrar Samfylkingarinnar að völdum í utanríkisráðuneytinu. Engu er líkara en allt hafi verið látið reka á reiðanum, þótt um hríð hafi einhverjir látið sig dreyma um að komast upp á hið alþjóðlega svið stjórnmála og leika þar aðalhlutverk við að ná sáttum í langvinnum og hatrömmum deildum fyrir botni Miðjarðarhafs.
Í sex ár – 72 mánuði – var í raun engin sjálfstæð stefna í utanríkismálum mörkuð og lítt var skeytt um framtíðina eða þróunina allt í kringum Íslands. Þess í stað var óraunsæi, óskhyggja og fyrirhyggjuleysi ráðandi enda skipti aðeins eitt máli; að draumurinn um aðild að Evrópusambandinu yrði að veruleika.
Á þeim árum sem Samfylkingin sat við völd í ráðuneyti utanríkismála lögðu íslenskir skattgreiðendur liðlega 86 þúsund milljónir króna á verðlagi 2013 í reksturinn. Með öðrum orðum; utanríkisþjónustan kostaði hverja fjögurra manna fjölskyldu rúmlega eina milljón króna. Það er í besta falli erfitt að halda því fram að skattgreiðendur hafi fengið mikið fyrir sinn snúð. Þvert á móti – utanríkisstefna Íslands er í molum.
Pólitísk herkví
Allt frá því að vinstristjórn Samfylkingar og Vinstri grænna var mynduð í febrúar 2009 voru utanríkismálin í pólitískri herkví og út úr þeirri herkví hefur ný ríkisstjórn ekki brotist nema að hluta. Í hinni „norrænu velferðarstjórn“ afsöluðu Vinstri græn sér öllum áhrifum í utanríkismálum – gengu gegn því sem var lofað og afhentu Samfylkingunni forræðið að fullu. Stefnan var sett á Brussel undir skipstjórn Össurar Skarphéðinssonar en flest önnur hagsmunamál voru sett til hliðar.
Leynt og ljóst reyndi vinstristjórnin að stilla landsmönnum upp við vegg þannig að þeir teldu sig í raun ekki eiga aðra kosti en að ganga í Evrópusambandið. Pólitískt samstarf og opin viðskipti við aðrar frænd- og vinaþjóðir áttu ekki upp á borð Samfylkingar og meðreiðarsveina hennar til Brussel.
En hinn „diplómatíski sigur“ sem fyrrverandi utanríkisráðherra hélt fram að hefði unnist í júlí 2009, þegar ráðherraráð Evrópusambandið samþykkti aðildarumsókn Íslands, snerist í pólitíska martröð. Evrópusambandið neitaði að leggja spilin á borðin í sjávarútvegsmálum og „viðræðurnar“ sigldu í strand þegar árið 2011 þótt leikritið héldi áfram allt fram í janúar 2013. Þá neyddist vinstristjórnin, í aðdraganda alþingiskosninga, til að horfast í augu við staðreyndir og gera formlega hlé á viðræðum við Evrópusambandið.
Árangurinn af Brusselför Samfylkingarinnar var því enginn og helstu ágreiningsmálin – sjávarútvegur og landbúnaður – voru aldrei rædd. Nú hefur Jean-Claude Juncker, forseti framkvæmdastjórnar ESB, kippt síðasta hálmstrái Samfylkingar í burtu. Það er búið að loka á frekari stækkun ESB næstu fimm árin, til ársins 2019.
Illa unnin heimavinna
Draumórakennd utanríkisstefna Samfylkingar í upphafi og síðar einstefnan til Brussel hefur leitt til þess að við Íslendingar erum illa undir það búnir að mæta þeim breytingum sem orðið hafa allt í kringum landið, pólitískt og hernaðarlega. Við höfum heldur ekki náð að grípa þau tækifæri sem eru fyrir hendi með náinni samvinnu og fríverslun við önnur ríki; Noreg, Færeyjar; Grænland; Kanada og Bandaríkin. Engum á að koma þetta á óvart enda heimavinnan illa eða lítt unnin.
Á sama tíma og allur kraftur íslenskra stjórnvalda fór í „viðræður“ við Evrópusambandið lögðu Rússar grunninn að nýrri sókn í norðurhöfum. Á síðustu fimm árum hafa rússnesk stjórnvöld, undir forystu Vladimír Pútíns forseta, aukið framlög til hermála um 50%. Ríki Atlantshafsbandalagsins hafa hins vegar dregið úr útgjöldum um 20%.
Fram undan er stórkostleg uppbygging herflota Rússlands þar sem Kólaskagi gegnir að nýju lykilhlutverki í hernaðaruppbyggingu og umsvifum í höfunum norður af Íslandi. Þá eru vísbendingar um að Rússar hafi brotið gegn INF-samningnum frá 1987 um útrýmingu meðaldrægra kjarnorkuflauga.
Björn Bjarnason, fyrrverandi ráðherra, vakti athygli á þessum auknu umsvifum í pistli á Evrópuvaktinni fyrir skömmu þar sem hann benti á að nýir, fullkomnari og hljóðlátari kafbátar á valdi Kremlverja sæktu nú út á heimshöfin:
„Undanfarin ár hefur áhugi á siglingaleiðum umhverfis Ísland aukist vegna áforma um ferðir kaupskipa á norðurslóðum. Látið hefur verið eins og einstök samvinna kynni að takast milli Bandaríkjamanna og Rússa auk annarra ríkja í Norðurskautsráðinu um friðsamlega þróun rannsókna, nýtingar og siglinga vegna loftslagsbreytinga.
Fari vígdrekar að sveima á þessum slóðum að nýju breytist staðan fljótt. Þeim fylgir tortryggni í stað trausts. Atburðirnir í Úkraínu hafa einnig gjörbreytt andrúmslofti öryggismála í okkar heimshluta.“
Byggt á gömlum og traustum grunni
Lítil sem engin umræða hefur átt sér stað meðal íslenskra stjórnmálamanna eða í fjölmiðlum um þær miklu breytingar sem eru að verða og snerta Ísland með beinum hætti, eins og sagan hefur kennt okkur. Þótt unnið sé að mótun þjóðaröryggisstefnu er byggt á úreltu áhættumati frá árinu 2009. Þess vegna verður sitjandi ríkisstjórn að láta vinna nýtt áhættumat, „ætli hún að leggja fram tillögu um marktæka þjóðaröryggisstefnu,“ eins og Björn Bjarnason hefur fært rök fyrir.
Gríðarleg hernaðaruppbygging Rússa er langt í frá eina ógnunin sem steðjar að landi og þjóð. Hryðjuverkamenn eru ekki langt undan, eins og við vorum minnt rækilega á fyrir skömmu þegar Norðmenn höfðu ástæðu til að grípa til víðtækra öryggisráðstafana. Við Íslendingar eru vanbúnir til að bregðast við slíkum ógnunum.
Um leið og samskiptin við Bandaríkin hafa visnað, annars vegar vegna sinnuleysis íslenskra stjórnvalda og hins vegar vegna heimskulegrar stefnu Bandaríkjanna sem mótuð var af Donald Rumsfeld varnarmálaráðherra í forsetatíð George W. Bush, hafa Kínverjar aukið umsvif sín og áhrif á Norðurslóðum. Íslendingar eru hins vegar stefnulausir í samskiptum við kínversk stjórnvöld. Fríverslunarsamningur verður vonandi báðum þjóðum hagfelldur en áhugi Kínverja nær langt út fyrir fríverslun – áhugi þeirra er hluti af valdabaráttu stórvelda þar sem tekist er á um auðlindir náttúrunnar.
Það er því rík ástæða til að hafa áhyggjur af því að ríkisstjórn Framsóknarflokks og Sjálfstæðisflokks hafi ekki tekið til hendinni eins og nauðsynlegt er þegar kemur að utanríkismálum þjóðarinnar. Mótun stefnunnar er viðamikið og krefjandi verkefni. Þar skiptir mestu að hafa skýra sýn á framtíðina, djúpan skilning á þróun alþjóðamála og heilsteypta hugmyndafræði. Ríkisstjórnin getur byggt á gömlum og traustum grunni sem var lagður árið 1949 og 1951 þegar stjórnmálalegt og efnahagslegt sjálfstæði landsins var tryggt með virkri þátttöku í Atlantshafsbandalaginu og varnarsamstarfi við Bandaríkin.
